Krajobraz kulturowy powstaje w wyniku wielowiekowego oddziaływania mieszkańców na przyrodę, przekształcania jej w harmonii z warunkami środowiska i prawami przyrody. Jeszcze dzisiaj na konkretnych przykładach, można prześledzić wpływ człowieka na środowisko oraz kształtowanie się i przemiany myślenia ekologicznego. Obok niezaprzeczalnych walorów przyrodniczych, właśnie krajobraz kulturowy stanowi o dużej atrakcyjności regionu.

Krajobraz kulturowy jest znakiem tożsamości danego regionu, przechowuje, bowiem świadectwa działalności jego dawniejszych mieszkańców. Przez wiele lat niszczony, znalazł się obecnie w sferze zainteresowań środowisk związanych zarówno z działalnością naukową jak również ochroną dziedzictwa kulturowego.

Chazy to niewielki obszar położony w południowo - wschodniej części powiatu rawickiego. Rozpościera się on wzdłuż rzeki Orli, gdzie wpada do niej rzeka Dąbrocznia, aż po Szkaradowo i okolice Dubina. Jego rozciągłość wzdłuż linii najdłuższego wydłużenia obszaru wynosi 20 km, a szerokość jest znacznie mniejsza. Obszar ten ma, więc niewielki zasięg terytorialny i słusznie się go określa jako mikroregion.[1] Pod względem geomorfologicznym Chazy należą do równin peryglacjalnych, do Niziny Wielkopolskiej, w ramach wzniesienia Wschowsko - Krotoszyńskiego, a południowa część dociera do Kotliny Żmigrodzkiej. W dawnych czasach występował w tym regioniezawiły system wodny. Nie brakowało tu również bagnisk i topielisk,do których nawiązują baśnie, legendy i klechdy chazackie. Jeszcze w XV wieku po obu stronach, Orli szumiała nieprzebyta puszcza. Stąd zapewne pierwotna nazwa mieszkańców tych ziem - Leśniaki, Lasaki.

Oskar Kolberg definiuje ten mikroregion następująco: „Chazaki czyli Leśniaki mieszkają w Krobskim pod granicą szląską, (gdzie były lasy) nad rzeką Orlą, mianowicie we wsiach Wydawy, Zielonawieś, Stwolno, Zawada, Ugoda, Kubeczki, Niedźwiadki, Sworowo, Sowy (w parafii Golejewko i Pakosław)”.[2] Według Henryka Nowaka badającego gwary chazackie mikroregion ten obejmuje 17 wiosek: głównie wsie chazackie Zielona Wieś,Wydawy, a także Stwolno,Zawady, Ugoda, Łąkta, Kubeczki, Niedźwiadki, Sworowo, Drogi, Podborowo, Golejewko, Chojno, Ostrobudki, Słupia Kapitulna, Ostoje, Szkaradowo.[3]

W początkowym okresie istnienia państwa polskiego obszar ten podlegał Kasztelanii czestramskiej, a w administracji kościelnej należał on wówczas do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W roku 1793 obszar chazackiodpadł od państwa polskiego, dostając się pod panowanie Prus. Niewola trwała 120 lat. Chazacy przez cały ten czas pragnęli powrotu do wolnej ojczyzny - Polski. Dążenie to znalazło swój wyraz w czynnym poparciu przez tutejszą ludność powstania wielkopolskiego.

Etnonim - Chazy, Chazaki - nie został dotąd wyjaśniony. Istnieje wiele teorii na ten temat. Oskar Kolberg tak wyjaśnia pochodzenie tej nazwy: „Wychodząc z domu biorą na ramiona swe sakwy, czyli sakiewki (zgrzebne worki z otworem w środku niezbyt wielkim), w które wkładają żywność. Stąd to miała powstać ich nazwa, przez Niemców im nadana Haben - Sake, Hab - sak.”[4] S. Matusiak uważa, że podstawą słowotwórczą nazwy Chazy jest staro-górno-niemiecki wyraz chasa. Chasa z łaciny casa - chata, chałupa. Chazak to ktoś kto posiada chatę. H. Wopiński oparł swoją tezęnaodpowiedziach na rozesłaną przez niego ankietę do probostw w Golejewku i Zielonej Wsi.[5] Według odpowiedzi z Golejewka ludność przed I wojną światową wyjeżdżała do Niemiec (do Westfalii, Saksonii, Hesji ). Stąd określenie „jedziemy na Hazy”. Według odpowiedzi z Zielonej Wsi nazwa pochodzi od kolonistów z Hesji, których Niemcy sprowadzili po wymarciu wielkiej ilości ludzi na skutek epidemii cholery. Prawdopodobnie pierwotnie mieszkańców omawianego mikroregionu nazywano Hasami. Z kolei ludowa etymologia wiąże się z wyrazem „der Hase” - zając i jest szczególnie zakorzeniona w tradycji miejscowego ludu.[6] F. Polaszek sugeruje, że nazwa Chazy może się wywodzić od słowa chazowisko oznaczającego krainę błotnistą, porośniętą krzakami.[7] J. Burchardt[8] wysuwa tezę, że nazwa Chazy powstała w latach 1841-1843. Wówczas właściciel części Chazów - baron von Gersdorff organizował polowania, na których miejscowa ludność była angażowana jako naganiacze zajęcy. Owych naganiaczy nazywano „hazoulami” lub „hazoukami”

Szukając rodowodu nazwy Chazy warto przytoczyć słowa piosenki ułożonej przez Anastazję i Stanisława Demutów ze wsi Zawady:

Piosenka Leśnioków

Tu nad zeką Orlą Leśnioki meskali

Bo tak nasych ludzi tutej nazywali

Nie byli panowie ani obsarnicy

Tylko tu mieskali Leśnioki - rolnicy

Lasy wyrąbali, ziemie uprowiali

I tu na tej ziemi chaty budowali

Dawno juz tu zyli, lasy zanikaty

Ale za to duze wioski powstowały

Az psyciąg tu Niemiec, nazywoł się Haze

Osiedluł się w Stwolnie, załozył oberze,

I duzo synkował i dużo spsedowoł

I z daleka ludzi sobie werbowoł

I z daleka i z bliska ludzie psychodzili

Duzo kupowali, jescy wiyncyj pili

A Haze handlowoł wsyskim cym sie dało

Wsyskich osukiwoł jak sie tylko dało

Jednak sie Leśnioki na Hazym poznali

I fnet mu droge na zachód pokozali

Choć juz bardzo dawno Hazego wygnali

To jednak nos ludzie Hazami nazwali

My protestujymy, Hazami być nie chcymy

Byliśmy Leśnioki i nimi być chcymy

A ci co nos Hazami nazywajom

Tutejsych Leśnioków ciynsko obrozajom.

Piosenka ta została na trwałe włączona do repertuaru „Wisieloków” Oto jak O. Kolberg ukazuje lud chazacki na tle Wielkopolan: „(...)cechy i właściwości ludu wielkopolskiego, zamieszkującego środkowe Wielkiego Księstwa powiaty; ludu pracowitego i porządnego, acz zbytnią ruchów rącznością nie odznaczonego (...) Cokolwiek żywsze natomiast usposobienie (...) ukazuje lud powiatów południowych; weselsza tu mina,większa nieco pochopność do muzyki i tańca, barwy strojów (zwłaszcza kobiecych) jaśniejsze. Wszakże lud wielkopolski nad granicą szląską osiadły (osobliwieze słowiańską jego stykającą się częścią) mimo wielu podobieństw, ma też i pewne odrębne, wielowiekowem odrębnem wyrobione położeniem kraju politycznem. Mowa także ludu jest tu bardziej niż na Północy zlitą, wyrazistą i głośną, lubo brzmienie samogłosek jest wszędzieprawie u nas, nie dość stanowczo określone a często stłumione; i tu też jak w wielu innych Polski stronach samogłoski nosowe (równo jak i głoska Ł) tak występują słabo, że niemal giną.”[9]

Szczegółowo Kolberg opisuje Chazaków: „Wzrostu dużego i tędzy; więcej między nimi jest brunetów niż blondynów. Mowa ich jest jaktunazywają mazurska; szeplenią i nie wymawiają czysto głoski ł, (np: cekać, cytać, sceście, śkuo, masuo). Lubią wędrowne życie i wychodzą na robotę o kilkanaście mil.”[10]

Główną cechą, która zawsze odróżniała Chazaków od innych grupludności była ich gwara.Obecnie występuje już ona tylko w formie reliktowej i zniekształconej. Gwara tabyła przedmiotem zainteresowań dialektologów od początku bieżącego stulecia. Badania Henryka Nowakapozwoliły stwierdzić, że nie można tu mówić o jednej gwarze, lecz o zespole gwar chazackich.Różniły się one nawet między poszczególnymi wsiami i grupami wsi. Badania wykazują także związek gwar chazackich z dialektem północnego Śląska.

Oskar Kolberg zwrócił uwagę na strój chazacki: „Chazaki, noszą sukmany długie po kostki surdutową robotą, z wykładanym niezbyt szerokim kołnierzem, z granatowego lub błękitnego sukna z czarnemi guzikami i czerwoną w czarne kraty podszewką. Pod sukmaną jest kamizelka także granatowa ze stojącym kołnierzem iczerwoną podszewką,Spodnie długie, sukienne. Chustka u szyiczerwona lub różowa. Na głowie kapelusz filcowy niski z wąskim skrzydłem, lub czapka barania z różową wstążką. Parobcy, na co dzień kładą czerwone (czarno-kropkowane) krótkie, jakina takież kamizelki błękitne, sukienne, o świecących guzikach. Spodnie w buty.

Kobiety zamężne mają na głowie czapkę białą lub kolorową z uszkami i obrąbkiem, przewiązaną nad czołem chustką fijałkową lub innej barwy, a czapka podwiązana pod brodą szerokiemi białemi bandami. Kabat mają sukienny, granatowy,a na niego przewiązują czerwoną chustkę. Spódników kilka kolorowych, bufiastych (nadętych), ana nich szeroki i długi biały lub jasny fartuch. Dziewczęta mają na głowie małą białą kapkę, nie zakrywającą od przodu włosów, związaną pod szyją na szerokie bandy, a z tyłu dwa warkocze splecione w jeden, z czerwoną wiszącą na plecy wstążką. Na koszulę z szerokimi rękawami i kryzami, kładą ściskający kibić stanik z ciemnejmaterii z czerwonym obszyciem;na spódniku płócienkowym kolorowym przepasany jest fartuszekbiały, czerwony lub innobarwny. Na co dzień kładą na ptócienkowy spódnik (zwykle błękitny) podobnie jak mężczyźni, czerwoną jakę (kaftan) ana głowę czerwoną zarzucają chustkę.[11]

Wieś Szymanowo leży w odległości około 2 km na wschód od Rawicza. Niedaleko stąd płynie Dąbrocznia, prawy dopływ Orli, w dorzeczu, której leży Szymanowo. Okolice wioski to typowa nizina środkowopolska, równina peryglecjalna. Wieś, liczy około 124 domy mieszkalne, 88 gospodarstw rolnych i 659 mieszkańców, z czego na utrzymujących się z pracy w rolnictwie przypada 406 osób.[12] W wiosce znajdowała się do 1999 roku 3-klasowa szkoła podstawowa, dobrze funkcjonują re­miza strażacka z okazałą świetlicą i trzy sklepy przemysłowo-spożywcze. Działają tu dwa za­kłady murarskie i jeden stolarski, zakład wulkanizacyjny, ciesielski, malarski, blacharsko-dekarski, krawiecki.[13]

Wieś Szymanowo gospodaruje na gruntach o zróżnicowanej urodzajności, ale przeważają gleby słabsze. Większość gleb, zaliczana jest do V i VI klasy bonitacyjnej. Mimo tego, dzięki wysokiej kul­turze rolnej osiąga się tu stosunkowo wysokie plony. Większość gospodarstw rolnych dysponuje własnymi zestawami maszyn rolniczych. Liczba koni szybko spadała i w roku 1981 zostało ich w wiosce około 40 sztuk. Usługi w zakresie prac polowych świadczy pobliska Spółdzielnia Kolek Rolniczych w Słupi Kapitulnej. Sołtysem Szymanowa już od kilku lat jest Stanisław Robaszweski. Funkcję tę przejął po Janie Kasprzaku, który ją pełnił przez kilkanaście lat.

Okolice Szymanowa są interesujące pod względem archeologicznym. Najstarsze znaleziska pochodzą tu z okresu mezolitu. Interesujące badania archeologiczne prowadzili tu specjaliści z Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Znaleziono tutaj około -100 kości i rogów zwierzęcych, z których cześć nosi ślady obróbki, lub pełniło Funkcję różnorodnych narzędzi. Wszystko świadczy o tym, że osiadłe życie w okolicy Szymanowa, istniało już od tysięcy lat.

Szymanowo należy do starych wsi o bogatej przeszłości i trady­cjach. Główna część wioski, rozpościerająca się wzdłuż szosy Rawicz — Jutrosin, ma charakter zbliżony do owalnicy. Jak we wszystkich tego typu wsiach, ma ona w części środkowej rozległą wolną przestrzeń, zajętą częściowo przez niewielki staw, budynek szkoły i figurę o charakterze religijnym. Szymanowo w ciągu wieków rozbu­dowywało się i jest obecnie wielodrożnicą. Znajdują się tu, bowiem ulice zabudowane równolegle do drogi głównej, a na krańcach wsi są ulice poprzeczne, które w stosunku do drogi głównej zabudowane są prostopadle. Owe ulice poprzeczne są drogami wylotowymi w kie­runku Dębna i Sarnowy.[14]

Wieś istniała jużna początku wieku XV, gdyż z roku 1419 pocho­dzi pierwsza zapisana o niej wzmianka. Szymanowo w ciągu wieków należało do różnych właścicieli. Dokument z roku 1510 mówi, że Szy­manowo było w części własnością Sarnowskich z Sarnowy, a reszta wsi należała do rodu Górków. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z roku 1892 podaje, że wieś ta w roku 1580 nazywała się Simunowo, a około roku 1444 był tutaj kościół, stanowiący filię kościoła w Łaszczynie. W roku 1580 było w Szymonowie 15 łanów osadniczych, 13 zagród i 7 komorników. W XVII wieku przybyli do Szymanowa liczni przybysze ze Śląska. Był nawet okres, że mielioni liczebną przewag nad rodzimymi mieszkańcami. Duży ubytek lud­ności przyniósł „potop szwedzki", gdyż umniejszyła się ona o pra­wie połowę. Pozostały zarówno puste łany jak i puste domy. Szy-manowo pod koniec XVIII wieku należało do Nepomucena Mycielskiego z Rawicza. W tym też czacie wyodrębniła się z Szymanowa folwark o nazwie Kowaliki.

Największy rozkwit osiągnęło Szymanowo w XIX wieku. Wieś stanowiła wówczas — poza rolnictwem — ośrodek tkacki produku­jący chałupniczo. Tu powstała też jedna zpierwszych mleczarni i cegielnia. W Szymanowie miesz­kało w owym czasie kilkunastu młynarzy. Czynne wiatraki, pomiędzy Rawiczem i Szymanowem, jak również przy drodze z Szymanowa do Dębna, znajdowały się tu jesz­cze po II wojnie światowej. Szkoła Podstawowa w Szymaowie powstała w roku 1892, a obecny budynek szkolny zbudowano w 1906 roku. Uwłaszczenie chłopów dokonane zostało w latach 1849—1852 i sprawiło, że wieś stała się typowo chłopska. W okresie zaboru prus­kiego wieś uległa w dużym stopniu zniemczeniu, jednak ludność polska przetrwała.

W styczniu oraz lutym 1919 roku, okolice Szymanowa były tere­nem walk powstańców wielkopolskich z oddziałami Grenzschutzu i niemieckiego wojska. Oddziały te stacjonowały w Rawiczu i doko­nywały stąd zbrojnych wypadów na okoliczne wsie. Walkach tych poległ pod Kowalikami zasłużony dowódca oddziałów powstańczych, porucznik Stanisław Kamiński. W miejscu śmierci Kamińskiego ustawiono kamień pamiątkowy.

Okres okupacji hitlerowskiej zapisał się tu wysiedleniami lud­ności polskiej. Po wyzwoleniu, które nastąpiło 22 stycznia 1945 roku. Szymanowo znacznie się rozwinęło oraz stało się wioską całkowicie polską, mimo tego, że w okresie międzywojennym mieszkało tu sporo Niemców. W 1950 roku wioskę zelektryfikowano, a w roku 1970 zyskała asfaltową drogę; pobudowano wiele nowych domów mieszkalnych i zabudowań gospodarskich. Od roku 1951 działa tu Koło Gospodyń Wiejskich, a w 1963 roku powstał w Szymanowie pierwszy na terenie Wielko­polski Klub Prasy i Książki ,,RUCH”. Klub rozwinął się na bazie istniejącej od 1960 roku świetlicy, uruchomionej w nowej remizie strażackie.

Ważna data w dziejach Szymanowa, to wrzesień 1974 roku - powstanie zespołu ,,Wisieloki”. Zespół ten rozsławił Szymanow w całym kraju. Dzięki istnieniu ,,Wisieloków” rozwinęła się w Szymanowie różnorodna działalność kulturalna. Można powiedzieć, że Szymanowo należy obecnie do najbardziej prężnych kulturalnie wsi byłego województwa leszczyńskiego.

 

 

oprac. Michał Umławski

 

---

[1] Jędraś S. Tańczą i śpiewają „Wisieloki z Szymanowa, Rawickie Towarzystwo Kulturalne, Rawicz 1988r., s.23

[2] Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa podania...,część II tom X, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław-Poznań 1965r., s.17

[3] Nowak H., Gwary chazackie w powiecie rawickim, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1970r., s.12

[4] Kolberg O., op.cit., s.154

[5] Nowak H., op. cit., s.225

[6] Ibidem, s.225

[7] Jędraś S., op. cit., s.27

[8] Ibidem, s.27

[9] Kolberg O., op.cit., s.155

[10] Burszta J., Kultura ludowa – kultura narodowa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1974r., s.154

[11] Kolberg O., op.cit., s.159

[12] Dane z roku 1985

[13] Jędraś S., op. cit., s.15

[14] Ibidem, s.16